ความเป็นมา
ในการเสด็จพระราชดำเนินไปทรงติดตามความก้าวหน้าโครงการตามพระราชดำริและทรงเยี่ยมราษฎรในพื้นที่ทุรกันดารห่างไกล ทรงพบเห็นราษฎรที่มาเฝ้ารอรับเสด็จฯ รวมทั้งเด็กนักเรียนหลายคนเจ็บป่วยและมีปัญหาสุขภาพ ไม่มีโอกาสได้รับการรักษาจากแพทย์ เนื่องจากยังไม่มีบริการทางการแพทย์และสาธารณสุขของทางราชการเข้าไปถึง สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี (เมื่อครั้งดำรงพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี) จึงมีพระราชดำริให้จัดตั้งหน่วยแพทย์พระราชทานขึ้นเมื่อปี 2535 และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้หน่วยแพทย์พระราชทานออกไปปฏิบัติงานทุกครั้งที่เสด็จพระราชดำเนินไปปฏิบัติพระราชกรณียกิจในพื้นที่ทุรกันดารห่างไกล
วัตถุประสงค์
1. ให้บริการโดยไม่คิดมูลค่า ทั้งตรวจรักษาพยาบาล ป้องกัน ส่งเสริมและฟื้นฟูสุขภาพอนามัยของเด็กนักเรียนและประชาชนในพื้นที่ทุรกันดารห่างไกลคมนาคม
2. ให้บริการโดยไม่คิดมูลค่าในการตรวจรักษาสุขภาพช่องปากและฟัน และให้ความรู้ด้านทันตสุขศึกษาแก่เด็กนักเรียนและประชาชนในพื้นที่ทุรกันดารห่างไกลคมนาคม
3. พิจารณารับผู้ป่วยที่จำเป็นต้องส่งต่อเพื่อการรักษาเป็นผู้ป่วยในพระราชานุเคราะห์
การปฏิบัติงาน
การปฏิบัติงานแต่ละครั้งจะประกอบไปด้วย แพทย์ ทันตแพทย์ เภสัชกร พยาบาล และเจ้าหน้าที่สาธารณสุขของโรงพยาบาลและหน่วยงานสาธารณสุขในพื้นที่เป็นหลัก ร่วมกับกองบัญชาการตำรวจตระเวนชายแดน และ/หรือคณะแพทยศาสตร์และคณะทันตแพทยศาสตร์ในสังกัดมหาวิทยาลัย โดยมีเจ้าหน้าที่ของโครงการส่วนพระองค์สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี นำยาและเวชภัณฑ์พระราชทานและประสานหน่วยต่าง ๆ เข้าร่วมในการปฏิบัติงานของหน่วยแพทย์พระราชทานสมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี
ขั้นตอนการปฏิบัติงาน
1. ลงทะเบียน-ซักประวัติ
2. พบแพทย์เพื่อตรวจวินิจฉัยและรักษา
3. พบทันตแพทย์เพื่อตรวจสุขภาพช่องปากและฟัน
4. รับยา
5. ซักประวัติในกรณีแพทย์เห็นควรส่งต่อเพื่อการรักษา
6. สรุปผลการตรวจรักษาและถวายรายงาน
7. ผู้ป่วยที่ขอพระราชทานเข้าเป็นคนไข้ในพระราชานุเคราะห์เข้าเฝ้าฯ
รายงานหน่วยแพทย์พระราชทาน
กองทุนพระราชทานเพื่อสงเคราะห์คนไข้ยากจน
หลังจากหน่วยแพทย์พระราชทานออกปฏิบัติงานไปได้ระยะหนึ่ง สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี (เมื่อครั้งดำรงพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี) จึงมีพระราชดำริให้จัดตั้ง “กองทุนพระราชทานเพื่อสงเคราะห์คนไข้ยากจนในสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี” ขึ้นในปีถัดมาคือพุทธศักราช 2536 โดยเริ่มจากพระราชทานเงินให้โรงพยาบาลที่มาร่วมปฏิบัติงานออกหน่วยแพทย์พระราชทาน นำไปจัดตั้งกองทุนพระราชทานเพื่อสงเคราะห์คนไข้ยากจนขึ้นที่โรงพยาบาลแต่ละแห่ง ด้วยมีพระราชประสงค์เพื่อให้โรงพยาบาลมีเงินทุนที่จะช่วยเหลือคนไข้ยากจนอื่น ๆ ที่อาจไม่ได้มารับบริการจากหน่วยแพทย์พระราชทาน ทั้งค่ารักษาพยาบาล ค่ายา ค่าเดินทาง ค่าอาหาร รวมทั้งค่าเครื่องมือและอุปกรณ์สำหรับตรวจโรค พร้อมกับส่งเสริมให้ผู้มีจิตศรัทธาร่วมสมทบในกองทุนฯ ด้วย จนถึงปัจจุบันมีกองทุนพระราชทานเพื่อสงเคราะห์คนไข้ยากจนฯ จัดตั้งขึ้นที่โรงพยาบาลทั่วประเทศทั้งหมด 482 แห่ง